Άγιο Φως: Η διαχρονική διαμάχη, οι αμφισβητήσεις και οι μαρτυρίες
Η τελετή του Αγίου Φωτός στον Πανάγιο Τάφο και οι διαφορετικές οπτικές για τη θαυματουργή του φύση
Το Άγιο Φως, που κάθε χρόνο το μεσημέρι του Μεγάλου Σαββάτου αναμένουν με λαχτάρα χιλιάδες πιστοί, αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά και συγκινητικά στοιχεία της Ορθόδοξης Αναστάσιμης παράδοσης. Πρόκειται για τη φλόγα που, σύμφωνα με την παράδοση, προέρχεται με θαυματουργικό τρόπο από τον Τάφο του Ιησού Χριστού, στον Ναό της Αναστάσεως στα Ιεροσόλυμα.
Η τελετουργική διαδικασία και το συμβολικό μήνυμα του Φωτός
Η αφή του Φωτός πραγματοποιείται με βάση ένα συγκεκριμένο τελετουργικό που τηρείται ευλαβικά από τον Ελληνορθόδοξο Πατριάρχη Ιεροσολύμων. Αρχικά, όλες οι κανδήλες στον Ναό σβήνουν και ο Τάφος σφραγίζεται με κερί από μέλισσα. Κατόπιν, γύρω στη μία το μεσημέρι, ξεκινά μια λιτανεία μπροστά από το κουβούκλιο του Παναγίου Τάφου, με τη συμμετοχή πλήθους πιστών και εκπροσώπων από άλλες χριστιανικές κοινότητες, όπως οι Αρμένιοι. Ο Πατριάρχης, κρατώντας τέσσερις δέσμες από 33 κεριά, όσα και τα έτη της επίγειας ζωής του Ιησού, εισέρχεται μόνος του στον εσωτερικό χώρο του Τάφου, ενώ ο εκπρόσωπος των Αρμενίων παραμένει στον προθάλαμο.
Μέσα στον ιερό αυτό χώρο, ο Πατριάρχης γονατίζει, προσεύχεται και παρακαλεί τον Χριστό να χαρίσει το Φως ως ευλογία στον κόσμο. Σύμφωνα με την παράδοση, τότε το Άγιο Φως εμφανίζεται αρχικά ως λαμπερή λάμψη πάνω από το κουβούκλιο και στη συνέχεια εξαπλώνεται στον Ναό με μυστηριώδεις γαλαζόλευκες ακτίνες. Η κορύφωση της τελετής έρχεται όταν ο Πατριάρχης εξέρχεται κρατώντας τη φλόγα και τη μεταδίδει στους πιστούς που περιμένουν γεμάτοι συγκίνηση.
Παρότι για πολλούς αυτή η διαδικασία αποτελεί αδιάσειστη απόδειξη της Θείας Παρουσίας, δεν λείπουν και εκείνοι που εκφράζουν αμφιβολίες για τον θαυματουργό χαρακτήρα της τελετής. Τα τελευταία χρόνια, οι φωνές αμφισβήτησης πληθαίνουν, με αποτέλεσμα το Άγιο Φως να αποτελεί όχι μόνο σύμβολο πίστης, αλλά και σημείο συζήτησης και προβληματισμού γύρω από το μυστήριο της πίστης και τη σχέση του με την πραγματικότητα.
Θεία Λάμψη μέσα στον χρόνο: Η μαρτυρία των αιώνων
Η πρώτη εμφάνιση του Αγίου Φωτός, σύμφωνα με πηγές, εντοπίζεται τη στιγμή της Ανάστασης του Ιησού, όταν ένας υπέρλαμπρος φωτισμός σκέπασε τον Πανάγιο Τάφο. Το φαινόμενο αυτό σχολιάστηκε από σπουδαίους θεολόγους και αγίους, όπως ο Άγιος Γρηγόριος Νύσσης και ο Άγιος Ιωάννης ο Χρυσόστομος, που το συνδέουν με το άκτιστο φως του Θεού –το ίδιο που εθεάθη στη Μεταμόρφωση του Χριστού στο Θαβώρ.
Καθώς περνούν τα χρόνια, η θαυματουργική εμφάνιση του Φωτός επανέρχεται στα ιστορικά και εκκλησιαστικά αρχεία. Η Αγία Ελένη, μετά την ανακάλυψη του Τιμίου Σταυρού και του Τάφου, ανέγειρε τον Ναό της Αναστάσεως το 336 μ.Χ., προσφέροντας τον χώρο όπου, σύμφωνα με πλήθος μαρτυριών, το Άγιο Φως εμφανίζεται κάθε Μεγάλο Σάββατο.
Αξιοσημείωτη είναι η καταγραφή της μοναχής Αιθερίας από τον 4ο αιώνα, αλλά και η παράδοση που καταγράφει ο Αρμένιος ιστορικός Κιρακός Γκαντζάκετσι, ο οποίος αποδίδει το θαύμα στην προσευχή του Αγίου Γρηγορίου του Φωτιστή, προστάτη της Αρμενίας. Παρόμοιες αναφορές εντοπίζονται και από Άραβες ιστορικούς όπως ο αλ-Μασούντι, ενώ η μοναδική περιγραφή του Επισκόπου Αρέθα στις αρχές του 10ου αιώνα, κάνει λόγο για την αιφνίδια εμφάνιση ενός φωτός σαν αστραπή, μπροστά στα μάτια των παριστάμενων και υπό την επιτήρηση του Μουσουλμάνου άρχοντα της Ιερουσαλήμ.
Η Δυτική Χριστιανοσύνη επίσης διατήρησε αναφορές σχετικές με το Άγιο Φως. Ο βασιλιάς Άθελσταν της Αγγλίας προσέφερε ως κειμήλιο μία κανδήλα που, σύμφωνα με τη γραπτή παράδοση, είχε ανάψει από το Άγιο Φως μέσω αγγέλου. Ανάλογες περιγραφές προκύπτουν και από γαλλικά εκκλησιαστικά χειρόγραφα.
Ακόμα και σε περιόδους αναταραχών, όπως το 1100 μ.Χ. όταν οι Σταυροφόροι είχαν καταλάβει τον Ναό της Αναστάσεως και η καθιερωμένη τελετή διαταράχθηκε, το Φως δεν άργησε να φανεί. Αντίστοιχο γεγονός καταγράφηκε το 1579, όταν το Φως αναπήδησε από έναν κίονα του ναού, ως απάντηση στην απαγόρευση των Ορθοδόξων να συμμετάσχουν στη λειτουργία.
Η κριτική στάση απέναντι στο θαύμα
Παρόλο που εκατομμύρια πιστοί αποδέχονται την εμφάνιση του Αγίου Φωτός ως υπερφυσικό γεγονός, δεν λείπουν εκείνοι που αμφισβητούν την αυθεντικότητά του. Ήδη από τον 9ο αιώνα, ο Άραβας διανοούμενος αλ-Τζαχίζ καταγγέλλει το γεγονός ως κατασκεύασμα εξαπάτησης. Στο έργο του Kitab al-hayawan, ειρωνεύεται όσους πιστεύουν πως οι κανδήλες ανάβουν από μόνες τους, θεωρώντας ότι πρόκειται για τεχνάσματα μοναχών προκειμένου να εντυπωσιάσουν τους πιστούς.
Πολλοί σκεπτικιστές προέρχονται από διαφορετικά πολιτισμικά και θρησκευτικά υπόβαθρα: Μουσουλμάνοι, Δυτικοευρωπαίοι, ακόμη και Ορθόδοξοι διανοούμενοι όπως ο Νικηφόρος Θεοτόκης και ο Αδαμάντιος Κοραής. Ο τελευταίος εκφράζεται με δριμύτητα, απορρίπτοντας το Άγιο Φως ως επινόηση Λατίνων και ως εργαλείο χειραγώγησης του λαού. Ωστόσο, αρκετοί από τους επικριτές του, όπως ο λόγιος Νικόλαος Λογάδης, του καταλογίζουν προσβλητικό λόγο και απουσία ιστορικών τεκμηρίων.
Παραβλέπεται συχνά το γεγονός ότι μέχρι τον 15ο αιώνα το τελετουργικό εκτυλισσόταν χωρίς την παρουσία κληρικών στον εσωτερικό του Πανάγιου Τάφου. Μάλιστα, η πρώτη καταγραφή αλλαγής στον τρόπο τέλεσης έγινε το 1483, από τον Ελβετό Felix Fabri, ο οποίος σημείωσε την παρουσία Ελλήνων, Αρμενίων και Αιθιόπων ιεραρχών στο τελετουργικό.
Η συμβολή της επιστήμης στη σύγχρονη συζήτηση
Τα τελευταία χρόνια έχουν γίνει αρκετές προσπάθειες να διερευνηθεί το φαινόμενο του Αγίου Φωτός μέσω επιστημονικών μεθόδων. Το 2008, ο Ρώσος φυσικός Αντρέι Βολκόφ χρησιμοποίησε εξοπλισμό υψηλής ευαισθησίας και εντόπισε ανεξήγητες ηλεκτρικές εκκενώσεις εντός του Πανάγιου Τάφου, τη στιγμή που ο Πατριάρχης τελούσε το τελετουργικό. Σύμφωνα με τον ίδιο, δεν υπήρχαν οι φυσικές προϋποθέσεις για την εμφάνιση τέτοιου φαινομένου.
Το 2016, ο πατήρ Γεννάδιος Ζάριτσε, ιερέας και βιολόγος, μέτρησε με πυρόμετρο τη θερμοκρασία της φλόγας του Αγίου Φωτός αμέσως μετά την εμφάνισή του. Καταγράφηκε θερμοκρασία μόλις 42°C, γεγονός που εξηγεί γιατί πολλοί πιστοί μπορούν να αγγίζουν τη φλόγα χωρίς να καίγονται. Δεκαπέντε λεπτά αργότερα, η θερμοκρασία είχε φτάσει τους 320°C.
Αντίστοιχα, ο Ιταλός καθηγητής Giulio Fanti το 2019 εντόπισε ηλεκτρικές εκκενώσεις χαμηλής συχνότητας λίγο πριν την εμφάνιση του Πατριάρχη. Πειράματα με ύφασμα πάνω από κεριά που είχαν αναφθεί με διαφορετικές πηγές έδειξαν διαφορετικά αποτελέσματα ως προς την καύση, με εκείνα που είχαν αναφθεί από το Άγιο Φως να προκαλούν πολύ μικρότερη φθορά.
