Ποια η διαφορά Ρεπουμπλικάνων και Δημοκρατικών – Πώς οι μεν σχετίζονται με την Αρχαία Ελλάδα

Δύο διαφορετικοί κόσμοι με πολλές εκ διαμέτρου αντίθετες αντιλήψεις, και αρκετά κοινά σημεία όμως, συγκρούστηκαν στις ΗΠΑ, στις πιο κρίσιμες εκλογές των τελευταίων δεκαετιών με φόντο το μέλλον του πλανήτη.

Ο Ντόναλντ Τραμπ εκπροσωπώντας το στρατόπεδο των Ρεπουμπλικανών και η Κάμαλα Χάρις, που έλαβε το χρίσμα των Δημοκρατικών, ήταν οι δύο πρωταγωνιστές της εκλογικής αναμέτρησης που μονοπώλησε το ενδιαφέρον του πλανήτη.

Μια εκλογική αναμέτρηση θρίλερ μέχρι το τέλος, η οποία ανέδειξε νικητή τον Ντόναλντ Τραμπ και τους Ρεπουμπλικάνους, επαναφέροντάς τον για δεύτερη φορά στον Λευκό Οίκο.

Άπλετο μελάνι έχει χυθεί για τις δύο προσωπικότητες που διεκδίκησαν την ηγεσία των ΗΠΑ το τελευταίο διάστημα, όμως τι ισχύει για τα δύο ισχυρά κόμματα τα οποία αντιπροσωπεύουν;

Δημοκρατικοί: Από ποιους στηρίζονται

Σύμφωνα με ανάλυση του BBC, τα τελευταία χρόνια, η υποστήριξη του Δημοκρατικού Κόμματος ήταν ισχυρότερη από τις ακόλουθες ομάδες:

• Ευάλωτοι οικονομικά πολίτες: Αυτοί που εξαρτώνται από την πρόνοια ή την κρατική παροχή υγείας. Η δημοκρατική πολιτική θεωρείται πιο «φιλική» προς τους λιγότερο εύπορους. Να σημειωθεί ότι πολλοί φτωχοί πολίτες ζουν σε αστικές περιοχές των ΗΠΑ.
• Μειονότητες: Ιδιαίτερα Αφροαμερικανοί και Ισπανόφωνοι. Οι Δημοκρατικοί υποστηρίζουν περισσότερο τα κυβερνητικά προγράμματα για τη στήριξη των μειονοτήτων. Οι Δημοκρατικοί θεωρούνται λιγότερο αυστηροί στη μετανάστευση
• Φιλελεύθεροι: Οι Δημοκρατικοί πιστεύουν στον φιλελευθερισμό, όπως για παράδειγμα, ομοσπονδιακή και κρατική υποστήριξη στην απασχόληση ή την εκπαίδευση για να βοηθήσουν τους πολίτες. Στις βορειοανατολικές και δυτικές πολιτείες οι Δημοκρατικοί συνήθως υποστηρίζουν περισσότερο την κυβερνητική παρέμβαση στην οικονομία, τα δικαιώματα των ομοφυλόφιλων, τις αμβλώσεις και τον αυστηρότερο έλεγχο των όπλων.

Ρεπουμπλικάνοι: Οι ψηφοφόροι του Τραμπ

Σύμφωνα με την ίδια ανάλυση του βρετανικού μέσου ενημέρωσης, το Ρεπουμπλικανικό Κόμμα στηρίζουν κατά κύριο λόγο οι:

• Εύποροι: Οι Ρεπουμπλικάνοι ευνοούν τους χαμηλούς φόρους και την περιορισμένη κρατική παρέμβαση στην οικονομία. Πολλές εταιρείες υποστηρίζουν επίσης το Ρεπουμπλικανικό κόμμα.
• Λευκοί: Αυτή η ομάδα συνήθως ψηφίζει Ρεπουμπλικάνους, σύμφωνα με το BBC. Ωστόσο, ο Ντόναλντ Τραμπ έχασε πολλούς λευκούς ψηφοφόρους στις προεδρικές εκλογές του 2020.
• Συντηρητικοί: Οι Ρεπουμπλικάνοι είναι συντηρητικοί στην κοινωνική πολιτική. Δηλαδή είναι κατά των αμβλώσεων και κατά των ομοφυλόφιλων, υπέρ των όπλων και υπέρ της θανατικής ποινής.

Άξιες λόγου δεν είναι μόνο οι διαφορές μεταξύ ρεπουμπλικανικής δημοκρατίας και της πιο άμεσης δημοκρατίας, αλλά και κάτι άλλο, ότι δηλαδή, το ρεπουμπλικανικό πολίτευμα των ΗΠΑ έχει τις ρίζες του, όχι στο Ρωμαϊκό πολίτευμα, αλλά στη νομοθεσία του Λυκούργου για τη Σπάρτη (830 π.Χ.), και στο πολίτευμα που ο Αριστοτέλης στα «Πολιτικά» (περίπου 500 χρόνια μετά τον Λυκούργο = 330-325 π.Χ.), ονόμασε (συνταγματική) «πολιτεία» (αγγλ. “polity”).

Η πολιτεία του Αριστοτέλη και η έννοια του Republicanism

Γενικά, η διαμόρφωση των πολιτευμάτων εξαρτάται:

1. από το ποιανού συμφέροντα καλείται να εξυπηρετήσει αυτό το πολίτευμα («ποία πολιτεία συμφέρει ποίοις») [1296b 13], και αυτό εξαρτάται

2. από το συνολικό «ποσώ» και το συνολικό «ποιώ» κάθε τάξης, όπου το «ποσόν» αφορά το πόσο υπερέχουν αριθμητικά οι φτωχοί και το «ποιόν» το άθροισμα του πλούτου, της παιδείας και της ευγένειας κάθε πλευράς («ελευθερίαν πλούτον παιδείαν ευγένειαν») [1296b 13-28]

3. από την φύση των κατοίκων: «δουλικώτεροι είναι τά ήθη φύσει οί μέν βάρβαροι των Έλλήνων οί δέ περί τήν Άσίαν τών περί τήν Εύρώπην, ύπομένουσιν τήν δεσποτικήν άρχήν ούδέν δυσχεραίνοντες» [1285a 20-23]

Βασικό χαρακτηριστικό της πολιτείας του Αριστοτέλη είναι ότι το πολίτευμα πρέπει κατά το δυνατόν να εξασφαλίζει τα έννομα συμφέροντα και του απλού λαού αλλά κα των ευπόρων = «όσω δ” άν άμεινον ή πολιτεία μιχθή, τοσούτω μονιμοτέρα». Όπου υπάρχουν διαφορές μεταξύ των κοινωνικών ομάδων και τάξεων, ο καλύτερος διαιτητής είναι η μεσαία τάξη = «πιστότατος δέ διαιτητής ό μέσος» [1295b 35).

Όλη η παρουσίαση του Αριστοτέλη στα Πολιτικά, από το 1295a- 1297a, είναι ένας ύμνος στη μεσαία τάξη! Ήταν ο πρώτος που συνέλαβε την έννοια και τη σημασία της! Γράφει ο Αριστοτέλης, «ότι ο τοιούτος δήμος», αυτός δηλαδή που άγεται και φέρεται από ψηφίσματα που συντάσσουν οι δημαγωγοί, και που αγνοεί τους νόμους, μοιάζει με «τη τυραννίδι», αφού και οι δύο (τυραννίες και δημοκρατίες αυτού του τύπου), έχουν «το ήθος το αυτόν και άμφω δεσποτικά τών βελτιώνων», [1292α], δηλαδή και τα δύο πολιτεύματα καταπιέζουν τους πιο εύπορους!

Γι’ αυτό πρότεινε ότι η σωστή «Πολιτεία» πρέπει να χαρακτηρίζεται από το «εύ μεμίχθαι δημοκρατίαν και ολιγαρχίαν», σε σημείο που να μην μπορείς να διακρίνεις αν ένα πολίτευμα είναι δημοκρατικό ή ολιγαρχικό! Και ποια είναι αυτά τα συστατικά ενός ευσταθούς πολιτεύματος;

Κατ’ αρχήν, αντιλαμβανόταν ο Αριστοτέλης ότι το πολίτευμα δεν μπορεί να απαιτεί από τους πολίτες «αρετήν τήν ύπέρ τούς ιδιώτας μήτε πρός παιδείαν ή φύσεως δείται καί χορηγίας τυχηράς μήτε πρός πολιτείαν τήν κατ’ εύχήν γινομένην, αλλά βίον τε τόν τοίς πλείστοις κοινωνήσαι δυνατόν και πολιτείαν ής τάς πλείστας πόλεις ένδέχεται μετασχείν». Δηλαδή δεν μπορεί το πολίτευμα να απαιτεί πολίτες ανώτερους από αυτό που είναι από την φύση τους ή την ικανότητά τους να εκπαιδευθούν ή κάποια άλλη εύνοια της τύχης. [1295a]. Γενικά, όμως, πρότεινε:

1. όλοι να έχουν το δικαίωμα να εκλέγουν και να συμμετέχουν στα κοινά, γιατί «τό μή μεταδιδόναι μηδέ μετέχειν φοβερόν» [1281b]

2. απ’ την άλλη πλευρά, να μην είναι όλοι επιλέξιμοι γιά όλα τα αξιώματα, γιατί όταν είναι επιλέξιμος οποιοσδήποτε από «τό πλήθος μετέχειν τών αρχών των μεγίστων ούκ ασφαλές» [1281b]. Επιπλέον πρέπει να εξασφαλίζεται ένα σημαντικό ποσοστό εξουσίας για τη «μειοψηφία» των ευπόρων («έκ τινών») [1301b 14-14] που συχνά ήταν και πιο καλλιεργημένοι και «δ’ ενίων,… ή έκ προκρίτων», δηλαδή ατόμων που είχαν προεπιλεγεί με κάποια κριτήρια [1298b 5-10]

3. τα αξιώματα που εμπεριέχουν μεγάλες εξουσίες να δίδονται για μικρά χρονικά διαστήματα, ώστε να μην προλαβαίνει κανείς να δημιουργήσει δυναστείες, αλλά και να δίδεται η δυνατότητα σε περισσότερους να συμμετέχουν. («μάλλον πειράσθαι μικράς και πολυχρονίους διδόναι τιμάς ή ταχύ μεγάλας») [1308b 12-15]

4. κανενός και καμιάς τάξης η δύναμη να μην αυξάνεται «πέρα από τη συμμετρία» («μήτ” αύξάνειν λίαν μηθένα παρά την συμμετρίαν… καί μηθένα εγγίγνεσθαι πολύ υπερέχοντα δυνάμει μήτε φίλων μήτε χρημάτων») [1308b 12-19]. Όταν «τό τών άπόρων πλήθος λανθάνει αυξανόμενον» (=όταν η τάξη των φτωχών αυξάνει λίγο-λίγο χωρίς να το πάρει κανείς χαμπάρι), αυτό μπορεί να οδηγήσει σε «επαναστάσεις» και έτσι επέρχονται «μεταβολαί τών πολιτειών» [1303a 1-4, και 1302b 33-36]

5. να υπάρχει και να δυναμώνει η μεσαία τάξη («τό μέτριον άριστον και το μέσον… δήλον άρα και ή κοινωνία ή πολιτική ή αρίστη ή διά τών μέσων»), γιατί η μεσαία τάξη «κωλύει γίγνεσθαι τάς υπερβολάς» = όπου υπάρχει ισχυρή μεσαία τάξη το πολίτευμα είναι το καλύτερο δυνατόν, γιατί η μεσαία τάξη αποτρέπει τις ακρότητες [1295b-1296a]

6. η πλειοψηφία των φτωχότερων, να μη διαμοιράζει την περιουσία των πλουσιότερων.

7. να εκπαιδεύονται σωστά για το πολίτευμα οι νέοι και να μετριάζουν οι πολίτες τις επιθυμίες τους για πλούτο (έτσι ώστε να μην επιθυμούν όλοι «είς άπειρον» να αποκτήσουν κι άλλο πλούτο) και να οξύνονται έτσι οι αντιπαλότητες. («μάλλον δεί τάς επιθυμίας όμαλίζειν ή τάς ουσίας» [1266b 29-31], ώστε τουλάχιστον οι σοβαροί και «έπιεικείς τή φύσει μή βούλεσθαι πλεονεκτείν» [1267b7]

8. οι ίδιοι οι πολίτες και καμιά κοινωνική τάξη να μη θέλει να αλλάξει το πολίτευμα! «τώ μηδ” άν βούλεσθαι πολιτείαν έτέραν μηθέν τών τής πόλεως μορίων όλως» [1294b], όπως γιά παράδειγμα οι αρχαίοι Σπαρτιάτες αποδεχώντουσαν το πολίτευμα του Λυκούργου

Ο Αμερικανικός Ρεπουμπλικανισμός

Αυτά ήταν καίρια ζητήματα που είχαν να αντιμετωπίσουν και οι πατέρες του συντάγματος των ΗΠΑ. Πώς να ξεπεράσουν την τάση για λαϊκισμό και για κατάχρηση της εξουσίας από κάθε πλειοψηφία.

Ο μετέπειτα 4ος Προέδρος των ΗΠΑ (και Ελληνομαθής), James Madison, έγραφε το 1787 (στις μυστικές συνδιασκέψεις για το πολιτειακό σύστημα των ΗΠΑ μετά την επίτευξη της Ανεξαρτησίας) πως: «αν οι εκλογές ήταν ανοιχτές σε όλες τις τάξεις των ανθρώπων, δε θα υπήρχε ασφάλεια για την κτηματική περιούσια των γαιοκτημόνων.

Πολύ σύντομα θα ψηφιζόντουσαν αγροτικοί νόμοι για αναδασμούς. Οι γαιοκτήμονες πρέπει να έχουν μερίδιο στην εξουσία και να υπάρχουν έλεγχοι μεταξύ της πλειοψηφίας και των γαιοκτημόνων, ώστε να προστατεύονται οι έχοντες από τις αυθαιρεσίες της εξουσίας».

Αυτά δηλαδή που είχε επισημάνει ο Αριστοτέλης 22 αιώνες νωρίτερα: (1) «βέλτιστος ό δήμος ο γεωργικός» γιατί οι αγρότες «πρός τοίς έργοις διατρίβουσι καί τών άλλοτρίων ούκ έπιθυμούσιν» [1318b 7-15]. Ότι είναι άδικο μια πλειοψηφία βασιζόμενη στη μεγάλη αριθμητική της υπεροχή, να αρπάξει και να διαμοιράσει τις περιουσίες των πλουσίων = «άν οί πένητες διά το πλείους είναι διανέμωνται τά των πλουσίων, τούτ’ ούκ άδικόν έστιν;» [1281a].

Ο πρώτος υπουργός των Οικονομικών των ΗΠΑ, Alexander Hamilton (1787), κατάσταση όπου όλος ο λαός θα μαζεύεται κάθε χρόνο για να ψηφίσει στα διάφορα ζητήματα, γιατί αυτό θα βόλευε “the demagogue and the middling politician” αντί για τους ευπορώτερους και σοβαρώτερους “gentlemen of fortune and abilities”!

Θεωρούσε ότι, “people are turbulent and changing; they seldom judge or determine right. (Εκείνο το «ήδιον τοίς πολλοίς το ζήν ατάκτως ή σωφρόνως» του Αριστ. [Πολιτ.1319b]) Give therefore to the first class (τους γαιοκτήμονες), a distinct, permanent share in the government. They will check the unsteadiness of the second, and as they cannot receive any advantage by a change, they therefore will ever maintain good government”. “Can a democratic assembly, who annually revolve in the mass of the people, be supposed steadily to pursue the public good”? “Nothing but a permanent body can check the imprudence of democracy. Their turbulent and uncontroling disposition requires checks…”

Ο κυβερνήτης της Νότιας Καρολίνας, John Rutledge και μετέπειτα δεύτερος (χρονολογικά) Πρόεδρος (Chief Justice του Ανωτάτου Δικαστηρίου των ΗΠΑ (Chief Justice of the Supreme Court of the United States), θεωρούσε ότι, «αν η εκλογή των γερουσιαστών γινόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια, αυτό θα εξασφάλιζε κάποιοι καλύτερη ποιότητα εκπροσώπηση από ότι αν ήταν η εκλογή απευθείας από τον λαό.» [βλ. “Notes of the Secret Debates of the Federal Convention of 1787, Taken by the Late Hon Robert Yates, Chief Justice of the State of New York, and One of the Delegates from That State to the Said Convention.]

Έτσι, με βάση τις παραπάνω ανησυχίες, τελικά οι Αμερικανοί υπερψήφισαν ένα Ρεπουμπλικανικό σύστημα:

1. με δύο κοινοβουλευτικά σώματα: Βουλή των Αντιπροσώπων και Γερουσία, (όπου μέχρι το 1913 η Γερουσία εκλεγόταν από τα πολιτειακά κοινοβούλια -και όχι απευθείας από τον λαό)
2. με το σύστημα του κολεγίου των εκλεκτόρων (Electoral College), όπου, σύμφωνα με το άρθρο 2 του Συντάγματος των ΗΠΑ, οι πολίτες δεν εκλέγουν απευθείας των πρόεδρο των ΗΠΑ, αλλά εκλέγουν «εκλέκτορες», που δεσμεύονται βέβαια ότι θα υπερψηφίσουν τον συγκεκριμένο υποψήφιο του κόμματος που τους όρισε ως εκλέκτoρες.

Ο αριθμός των εκλεκτόρων είναι ίσος με τον αριθμό των μελών του House of Representatives (435), συν τον αριθμό γερουσιαστών (100), συν 3 εκλέκτορες από την πρωτεύουσα (District of Columbia) = σύνολο 538. Εκτός από τις πολιτείες του Maine και της Nebraska, όλες οι πολιτείες εκλέγουν τους εκλέκτορές τους με το σύστημα WINNER TAKES ALL. Αν και οι εκλέκτορες έχουν ελευθερία να ψηφίσουν αυτόν που θέλουν αυτοί, καθολικά ψηφίζουν για τον υποψήφιο που έχει υπερψηφίσει η πολιτεία.

3. με ισότητα απέναντι στους νόμους

4. με δικαίωμα σε ΟΛΟΥΣ τους πολίτες να εκλέγουν και να εκλέγονται

5. με την κατοχύρωση των δικαιωμάτων κάθε πολίτη από Bill of Rights = συνταγματική «χάρτα» δικαιωμάτων, ώστε ούτε η κεντρική εξουσία, ούτε η απλή επιθυμία της πλειοψηφίας να μπορούν να δρούν καταπιεστικά ή εξοντωτικά σε βάρος οποιουδήποτε πολίτη ή ομάδας ή άλλης κοινωνικής τάξης.

Αυτό του Αριστοτέλη: «άν οί πένητες διά το πλείους είναι διανέμωνται τά των πλουσίων, τούτ” ούκ άδικόν έστιν;» [1281a] 

6. με την ουσιαστική ανεξαρτησία και σταθερότητα της δικαστικής εξουσίας, με το Ανώτατο Δικαστήριο US Supreme Court να έχει την εξουσία να χαρακτηρίζει αντισυνταγματικούς, νόμους και διατάγματα που κρίνει πως δεν είναι σύμφωνα με το αμερικανικό Σύνταγμα, αλλά και να είναι ανώτατος κριτής σε θέματα ανθρωπίνων δικαιωμάτων (έχοντας τη διακριτική ευχέρεια να επιλέξει με ποια θέματα “Ομοσπονδιακού” ενδιαφέροντος επιθυμεί να εξετάσει)! 

7. με ανεξαρτησία και σταθερότητα στη Δημόσια Διοίκηση με βάση το νόμο Pendleton Civil Service Reform Act του 1883 (που ενίσχυσε την ανεξάρτητη αρχή Civil Service Commission, το σύστημα civil service exams, κλπ.)

Γενικά, όμως, τα κύρια χαρακτηριστικά του ρεπουμπλικανισμού είναι κυρίως η αίσθηση της ανάγκης για εξασφάλιση των δικαιωμάτων της μειοψηφίας απέναντι στην επιθετικότητα της πλειοψηφίας «των ψηφισμάτων», και της ανάγκης για οριοθέτηση των εξουσιών της, όπως την αντιλαμβανόταν και ο Αριστοτέλης.

Γι’ αυτό επινόησαν τα «φίλτρα» που ξεχωρίσαμε παραπάνω, ώστε οι αποφάσεις που αφορούν το κοινό καλό να μην λαμβάνονται ξαφνικά και μόνο σύμφωνα με μια περιστασιακή πλειοψηφία. 

Αυτά ήταν: 1. η Γερουσία, 2. το σύστημα των εκλεκτόρων, και 3. το Ανώτατο Δικαστήριο. Αλλά και 4. η συνύπαρξη της Ομοσπονδιακής εξουσίας (νομοθετικής, εκτελεστικής, δικαστικής), με τις 50 Πολιτείες που έχουν αρκετούς βαθμούς διοικητικής και νομοθετικής αυτονομίας, ήταν και είναι άλλη μιά δικλείδα ασφαλείας μέσα σε αυτά τα συστήματα checks & balances! 

Λυκούργος

Η σταθερότητα του αμερικανικού πολιτικού συστήματος παραπέμπει στην σταθερότητα του πολιτεύματος της Σπάρτης, όπως αυτό το συνέταξε ο μέγας νομοθέτης Λυκούργος, ο οποίος:

1. Πρώτος συνέλαβε την ιδέα μιας σταθερής και ισόβιας Γερουσίας, που θα συνέτασσε τις προτάσεις προς ψήφιση στην εκκλησία την Απέλλα. 

Ο Παυσανίας [στα Λακωνικά XI.2] χαρακτηρίζει τη «γερουσία συνέδριον Λακεδαιμονίοις κυριώτατον τής πολιτείας».

2. Πρώτος συνέλαβε την ανάγκη για όλους τους πολίτες να συμμετέχουν στις αποφάσεις συμμετέχοντας στην Εκκλησία του Δήμου = Απέλλα, σύμφωνα με τη «θεωρία των πολλών» του Αριστοτέλη! 

Σύμφωνα με αυτή τη θεωρία, «οι πολλοί» όταν βρεθούνε μαζί, έστω και αν ο καθένας μεμονωμένα είναι μια μετριότητα, ως σύνολο έχουν μια συνολική αντίληψη που είναι πολύ καλύτερη από το άθροισμα της μετριότητας του καθενός! «πάντες γάρ έχουσι συνελθόντες ίκανήν αίσθησιν, καί μιγνύμενοι τοίς βελτίοσι τάς πόλεις ωφελούσιν» [1281b 35-38].

Απλά, ο Λυκούργος το εφάρμοσε αυτό σχεδόν 5 αιώνες πριν τα αναλύσει αυτά ο Αριστοτέλης. Ο λαός στην Απέλλα μπορούσε να ψηφίσει ΝΑΙ ή ΟΧΙ, αλλά δεν μπορούσε να αλλοιώσει την προς ψήφιση διάταξη!

3. Πρώτος επινόησε το σύστημα της διπλής βασιλείας, που έφερε χαρακτηριστικά κάπως πιο αριστοκρατικού πολιτεύματος, (δεδομένου ότι οι βασιλικοί οίκοι προέρχονταν από τα εξοχώτερα Σπαρτιατικά σόγια), αλλά και για να υπάρχουν μεταξύ των δύο βασιλικών οίκων, αλλά και μεταξύ των βασιλέων και όλων των άλλων θεσμών ισορροπίες και checks & balances!

Αυτά ήταν μια πρώιμη μορφή Ρεπουμπλικανικού συστήματος έχοντας τα 3 βασικά χαρακτηριστικά:

Ι. Συμμέτοχη όλων, γιατί ΟΛΟΙ οι Σπαρτιάτες πολίτες είχαν δικαίωμα:
1. να συμμετέχουν στην Απέλλα
2. να είναι υποψήφιοι για την Γερουσία 
3. να είναι υποψήφιοι για το αξίωμα του εφόρου

ΙI. Όλοι ήταν ίσοι απέναντι στον νόμο

IIΙ. Οι αποφάσεις δεν λαμβάνονταν απευθείας από το λαό (όπως γινόταν στην Αθήνα), αλλά από τους Εφόρους που προέρχονταν από το λαό και τη Γερουσία που είχε αυξημένο κύρος! Δηλαδή από αντιπροσωπευτικά σώματα!

Αυτό το πολίτευμα, τη «Λακεδαιμονίων Πολιτεία», ύμνησαν ο Αριστοτέλης, ο Πλάτων και ο Ξενοφώντας. Από τον Λυκούργο εμπνεύστηκε ο Αριστοτέλης για να καθορίσει το ιδανικότερο πολίτευμα, την «Πολιτεία» του! Από τον Αριστοτέλη, και όχι από τους Ρωμαίους, άντλησαν ιδέες οι «Πατέρες του Αμερικανικού Έθνους».

Πληροφορίες από τη Διάλεξη του Πέτρου Γ. Δούκα στο 5ο ΕΠΙΣΤΗΜΟΝΙΚΟ ΣΥΝΕΔΡΙΟ «ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ ΚΑΙ ΚΟΣΜΟΛΟΓΙΑ», 19 Οκτωβρίου 2016, στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών.