Άλμπερτ Αϊνστάιν: Όταν «έσβησε» το πιο λαμπρό μυαλό της ανθρωπότητας – Ο Έλληνας επιστήμονας που τον οδήγησε στην «εκτόξευση»

Ο Άλμπερτ Αϊνστάιν (Albert Einstein), ο βραβευμένος με Νόμπελ Φυσικής το 1921, υπήρξε ένας από τους πιο λαμπρούς επιστήμονες στην ιστορία της ανθρωπότητας, ανοίγοντας νέους ορίζοντες στην επιστήμη και την κατανόηση του κόσμου.

Γεννήθηκε στις 14 Μαρτίου 1879 στο Ουλμ της Γερμανικής Αυτοκρατορίας, από εβραίους γονείς: τον επιχειρηματία Χέρμαν Αϊνστάιν (1847-1902) και την Παουλίνε Κοχ (1858-1920), μια ταλαντούχα πιανίστρια που από νωρίς μύησε τον γιο της στην κλασική μουσική. Ο μικρός Άλμπερτ ξεκίνησε μαθήματα βιολιού σε ηλικία μόλις πέντε ετών και παρέμεινε αφοσιωμένος στο αγαπημένο του όργανο μέχρι το τέλος της ζωής του.

Η ιδιοφυΐα του, ωστόσο, δεν ήταν προφανής από τα πρώτα του χρόνια. Αντίθετα, οι γονείς του ανησυχούσαν ότι ίσως ήταν ένα «καθυστερημένο» παιδί, καθώς άρχισε να μιλά μόλις στα τρία του χρόνια. Ο Άλμπερτ μεγάλωσε στο Μόναχο, όπου το σχολείο δεν τον ενθουσίαζε. Ήταν ανήσυχο και αντιδραστικό πνεύμα, ενώ οι σχολικές του επιδόσεις ήταν μέτριες – όχι από έλλειψη ικανότητας, αλλά από αντίδραση. Θεωρούσε το σχολείο «ένα στρατιωτικό καψόνι για ανεγκέφαλους» και προτιμούσε να μελετά μόνος του στο σπίτι.

Η άποψη των γονιών του –και η πορεία της επιστήμης– άλλαξε ριζικά χάρη σε δύο πατρικά δώρα που διαμόρφωσαν τη σκέψη του: μια πυξίδα και ένα βιβλίο γεωμετρίας. Αυτά τα μικρά αλλά καθοριστικά ερεθίσματα άνοιξαν τον δρόμο για την κατανόηση και τη διατύπωση μερικών από τις σημαντικότερες θεωρίες που άλλαξαν για πάντα την εικόνα μας για το Σύμπαν.

Ο πεντάχρονος Αλβέρτος περνούσε ώρες ατελείωτες παρατηρώντας τον «μπούσουλα» που του είχε χαρίσει ο πατέρας του. Το ανήσυχο παιδικό του μυαλό βασανιζόταν από ένα ερώτημα: πώς και γιατί η βελόνα έδειχνε πάντα προς την ίδια κατεύθυνση; Μερικά χρόνια αργότερα, έδωσε τη δική του εξήγηση: «Δεν μπορεί, κάποια μυστηριώδης δύναμη στον χώρο την καθοδηγεί». Όταν έγινε 12 ετών, έλαβε ως δώρο γενεθλίων ένα βιβλίο γεωμετρίας. Εντυπωσιάστηκε από το πώς «μαγικές» και μη προφανείς προτάσεις μπορούσαν να αποδειχθούν λογικά, μέσα από απλά αξιώματα. Από τότε, τα αγαπημένα του αναγνώσματα έγιναν τα βιβλία γεωμετρίας και οι εκλαϊκευμένες επιστημονικές εκδόσεις.

Παρόλο που ακολούθησε τις απαιτήσεις του εκπαιδευτικού συστήματος, φοίτησε στο γυμνάσιο του Αράου στην Ελβετία και συνέχισε σπουδάζοντας φυσική στο Πολυτεχνείο της Ζυρίχης. Το 1901, σε ηλικία 22 ετών, παντρεύτηκε τη συμφοιτήτριά του, Μίλεβα Μάριτς, σερβικής καταγωγής (1875-1948). Όπως αποδείχθηκε, η αγάπη τους για τη φυσική ήταν πιθανότατα ισχυρότερη από το ίδιο το ερωτικό πάθος. Ο Αϊνστάιν ανέφερε συχνά με έμφαση τον πληθυντικό λόγο, μιλώντας για «τις θεωρίες μας» όταν αναφερόταν στις επιστημονικές του αναζητήσεις.

Η γυναίκα που τον στήριξη, η σχέση με κορυφαίο Έλληνα επιστήμονα και η κίνηση που μετάνιωσε

Η Μίλεβα ήταν η ισχυρή γυναίκα πίσω από έναν ισχυρό άνδρα, το επιστημονικό του alter ego. Μαζί απέκτησαν δύο παιδιά, τον πολιτικό μηχανικό Χανς Άλμπερτ Αϊνστάιν (1904-1973) και τον Έντουαρντ Αϊνστάιν (1910-1965). Παρ’ όλα αυτά, ο γάμος τους συνοδεύτηκε από απογοητεύσεις και μελαγχολία. Η ίδια η Μίλεβα δεν βρήκε την ευτυχία, καθώς οι κρίσεις κατάθλιψης που την ταλαιπωρούσαν ήταν συχνές, πιθανώς αποτέλεσμα κληρονομικών ψυχολογικών επιβαρύνσεων από τη μητέρα της.

Το 1902, ο Αϊνστάιν κατάφερε, μετά από δυσκολίες, να προσληφθεί στο Ομοσπονδιακό Γραφείο Ευρεσιτεχνιών. Αυτή η θέση αποτέλεσε κλειδί για την καριέρα του, καθώς του έδινε τη δυνατότητα να μελετά πλήθος φακέλων με διπλώματα ευρεσιτεχνίας και να εμπνέεται για τη δική του έρευνα. Το 1905, δημοσίευσε στο επιστημονικό περιοδικό «Χρονικά της Φυσικής» το άρθρο του για την Ειδική Θεωρία της Σχετικότητας, το οποίο προκάλεσε επανάσταση στον επιστημονικό κόσμο. Η κεντρική ιδέα της θεωρίας του ήταν ότι, αν η ταχύτητα του φωτός παραμένει σταθερή σε όλα τα συστήματα αναφοράς και αν οι φυσικοί νόμοι είναι παντού ίδιοι, τότε ο χρόνος και η κίνηση εξαρτώνται από το σύστημα αναφοράς στο οποίο μετρούνται. Με άλλα λόγια, οι τιμές τους σχετίζονται με τον κάθε παρατηρητή.

Το ίδιο έτος δημοσιεύει ένα άρθρο που φέρνει επανάσταση στην επιστήμη, υποστηρίζοντας ότι όταν ένα σώμα χάνει ενέργεια μέσω ακτινοβολίας, η μάζα του μειώνεται κατά ποσότητα E/c² (όπου c είναι η ταχύτητα του φωτός). Το 1907 παρουσιάζει την εμβληματική του εξίσωση E=mc², η οποία συνδέει την ενέργεια (E) με τη μάζα (m) μέσω της ταχύτητας του φωτός (c). Αυτή η εξίσωση έθεσε τα θεμέλια για την ανάπτυξη της πυρηνικής ενέργειας και την κατασκευή της ατομικής βόμβας, αν και ο ίδιος δεν συμμετείχε σε αυτά τα έργα.

Το 1909 γίνεται έκτακτος καθηγητής στο Πανεπιστήμιο της Ζυρίχης και, έναν χρόνο αργότερα, αναλαμβάνει τη θέση καθηγητή θεωρητικής φυσικής στο Γερμανικό Πανεπιστήμιο της Πράγας, όπου παραμένει μέχρι το 1912. Μετά από πιέσεις επιφανών επιστημόνων, αποδέχεται να διδάξει στο Ινστιτούτο του Αυτοκράτορα Γουλιέλμου στο Βερολίνο και να ενταχθεί στην Πρωσική Ακαδημία Επιστημών. Το Βερολίνο γίνεται ο μόνιμος τόπος διαμονής του. Εκεί, το 1914, χωρίζει από την πρώτη του σύζυγο και, το 1919, παντρεύεται τη δεύτερη σύζυγό του, την ξαδέλφη του Έλσα Λέβενταλ (1876-1936).

Το 1916 δημοσιεύει τη Γενική Θεωρία της Σχετικότητας, μια διευρυμένη εκδοχή της Ειδικής Θεωρίας της Σχετικότητας. Σύμφωνα με αυτήν, η ύλη καμπυλώνει τον χώρο, και η βαρύτητα δεν είναι δύναμη, αλλά αποτέλεσμα της κίνησης των σωμάτων κατά μήκος της πιο σύντομης διαδρομής σε αυτόν τον καμπυλωμένο χώρο. Σημαντική συμβολή στη μαθηματική ανάπτυξη της θεωρίας είχε ο Έλληνας μαθηματικός Κωνσταντίνος Καραθεοδωρή (1873-1950), με τον οποίο ο Αϊνστάιν διατηρούσε στενή φιλία. Ο ίδιος παραδεχόταν ότι δεν ήταν ιδιαίτερα καλός στα θεωρητικά μαθηματικά και συχνά συνεργαζόταν με διακεκριμένους μαθηματικούς, όπως ο Καραθεοδωρή, ο Μινκόφσκι, ο Μπλούμενταλ και ο Χίλμπερτ.

Ο Αϊνστάιν, πλέον ένας καταξιωμένος επιστήμονας που ανοίγει νέους δρόμους στην επιστήμη, φτάνει στο απόγειο της καριέρας του το 1921. Στις 10 Δεκεμβρίου του ίδιου έτους, η Βασιλική Ακαδημία της Σουηδίας τού απονέμει το Νόμπελ Φυσικής για τις εργασίες του στο φωτοηλεκτρικό φαινόμενο. Με αυτές απέδειξε ότι το φως λειτουργεί ταυτόχρονα ως κύμα και ως ροή σωματιδίων, ανοίγοντας τον δρόμο για σημαντικές τεχνολογικές ανακαλύψεις, όπως η έρευνα στα ραντάρ.

Στην ιδιωτική ζωή του, όμως, για άλλη μία φορά δυστυχεί. Ο γάμος με την εξαδέλφη του χαρίζει τη γαλήνη της συμβατικότητας και όχι τον έρωτα. «Είμαι άτυχος με τις γυναίκες» εξομολογείται σ’ ένα φίλο του. Η Έλσα είναι περισσότερο φίλη. Και δεν έχει και τόσο καλή γνώμη γι’ αυτόν: «Η καημένη η Μίλεβα έπεφτε σε μελαγχολία, επειδή ο Αλβέρτος είναι από αυτούς τους εγωκεντρικούς επιστήμονες που κοιτάζουν μόνο τη δουλειά τους και τις γυναίκες τις έχουν για υπηρέτριες».

Ο Αϊνστάιν αρχίζει να ταξιδεύει διαρκώς, από την Αμερική ως την Άπω Ανατολή κι εξηγεί με πάθος τις θεωρίες του. Οι ναζιστές, που έχουν καταλάβει την εξουσία στη Γερμανία από τις αρχές του 1933, τον θεωρούν απειλή, όχι μόνο για τις εβραϊκές ρίζες του, αλλά και για το κοφτερό του μυαλό. Τον καθαιρούν απ’ όλες τις θέσεις που κατέχει και του δημεύουν την περιουσία. Ο Αϊνστάιν αναγκάζεται να εγκαταλείψει για πάντα τη Γερμανία. Με ενδιάμεσους σταθμούς τη Γαλλία, το Βέλγιο και τη Μεγάλη Βρετανία, θα εγκατασταθεί τελικά στις Ηνωμένες Πολιτείες (Οκτώβριος 1933), όπου θα γίνει δεκτός με τιμές και θα διοριστεί διευθυντής στο Ινστιτούτο Προκεχωρημένων Σπουδών του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.

Τον Αύγουστο του 1939, με επιστολή του προειδοποιεί τον αμερικανό πρόεδρο Φραγκλίνο Ρούζβελτ για τον κίνδυνο κατασκευής ατομικής βόμβας από τους Γερμανούς, που, όπως επισημαίνει, θα έχει ολέθριες συνέπειες για την ανθρωπότητα. Τον παροτρύνει, ωστόσο, να χρηματοδοτήσει την έρευνα για την κατασκευή ατομικής βόμβας. Τελειώνοντας την επιστολή του γράφει: «Όταν θα είναι έτοιμη η δοκιμή της πρώτης ατομικής βόμβας να καλέσετε σ’ ένα ερημονήσι του Ειρηνικού εκπροσώπους της Γερμανίας, της Ιαπωνίας, των συμμάχων, καθώς και ουδέτερους παρατηρητές. Ρίξτε τότε τη βόμβα στο ερημονήσι μπροστά σ’ όλους αυτούς. Είμαι σίγουρος ότι όταν ο εχθρός πληροφορηθεί τα αποτελέσματα, θα συνθηκολογήσει χωρίς άλλο. Κι έτσι θα αποφύγουμε το θάνατο χιλιάδων ανθρώπων και θα έχουμε και τα χέρια μας καθαρά όταν θα γίνει ειρήνη».

Μετά το τραγικό αποτέλεσμα της ατομικής βόμβας στη Χιροσίμα και το Ναγκασάκι (6 και 9 Αυγούστου 1945), είπε στη γραμματέα του: «Καλύτερα να έκοβα τα χέρια μου, παρά να έστελνα εκείνο το γράμμα στον Ρούζβελτ». Από τότε, εκτός από το ερευνητικό του έργο, προσηλώθηκε στην υπεράσπιση της παγκόσμιας ειρήνης. Στις 11 Απριλίου 1955 υπέγραψε με τον Μπέρτραντ Ράσελ τη γνωστή δήλωση, με την οποία καλούσε τις κυβερνήσεις των μεγάλων δυνάμεων να βρουν ειρηνικό τρόπο για την επίλυση των διαφορών τους.

Οι φιλειρηνικές θέσεις του έστρεψαν εναντίον του τη διαβόητη Επιτροπή Αντιαμερικανικών Ενεργειών του γερουσιαστή Μακάρθι, ο οποίος τον χαρακτήρισε κομουνιστή και πράκτορα των Σοβιετικών. Το 1965 διαπιστώθηκε ότι ο φάκελλος που είχε ανοίξει γι’ αυτόν το FBI περιείχε 1280 σελίδες.

Ο Αϊνστάιν δεν απαρνήθηκε ποτέ την εβραϊκή καταγωγή του. Έδρασε όσο μπορούσε για τη δημιουργία του κράτους του Ισραήλ και όταν ο πρωθυπουργός του νεοσύστατου κράτους Νταβίντ Μπεν Γκουριόν του πρότεινε το 1952 να αναλάβει την προεδρία του, αυτός αρνήθηκε, προβάλλοντας τα επιχειρήματα ότι ήταν αρκετά ηλικιωμένος και ότι είχε περιορισμένες πολιτικές ικανότητες.

Το 1948 διαγνώστηκε με ανεύρυσμα αορτής και η εγχείρηση στην οποία υποβλήθηκε δεν έλυσε το πρόβλημα. Η υγεία του έβαινε διαρκώς επιδεινούμενη. Όταν το ανεύρυσμα παρουσιάστηκε και πάλι αρνήθηκε νέα χειρουργική επέμβαση, δηλώντας ότι προτιμούσε να φύγει από τη ζωή όταν έλθει η ώρα του. Αυτό συνέβη στις 18 Απριλίου 1955, στο νοσοκομείο του Πρίνστον.